Nếu chỉ đơn thuần sử dụng công cụ Task Manager trong Windows thì chúng ta không thể nào biết được tất cả chương trình đang chạy trong hệ thống. Tương tự, với từng chương trình cụ thể, chúng ta cũng không có đủ thông tin để đánh giá xem chương trình đó có thực sự cần thiết hay không. Và càng nguy hiểm hơn nếu chương trình đó có ý gây hại đến máy tính của bạn.

Trong Windows, một ứng dụng đang chạy thường “kéo theo” nhiều chương trình phụ trợ làm cho sự việc vốn dĩ đã phức tạp càng thêm “rối”. Bài viết sẽ giới thiệu đến bạn thông tin cần thiết để có thể xác định danh sách các chương trình đang chạy trên hệ thống Windows, đồng thời xem đâu là chương trình hợp lệ, phần mềm gián điệp hay vi-rút máy tính... Ngoài ra, bạn cũng sẽ được hướng dẫn cách “theo vết” mọi ứng dụng đang thực thi trên máy tính, kể cả mối hiểm họa mới nhất là rootkits.

“Nhân vô thập toàn” nên không ai dám chắc hệ thống của mình thực sự an toàn hay ổn định 100% trước mọi sự tấn công của vi rút máy tính. Cho dù đã sử dụng các công cụ bảo vệ cần thiết như tường lửa, phần mềm diệt vi rút, qui định nghiêm ngặt trong vấn đề tải ứng dụng ... nhưng hệ thống của bạn cũng đành thúc thủ trước sự lây nhiễm của những dạng tấn công mới. Yếu tố cơ bản để bảo vệ hệ thống là phải nhanh chóng phát hiện lỗ hổng bảo mật, cập nhật danh sách vi rút máy tính mới cho các công cụ trên. Nếu có một vi rút hay lổ hổng bảo mật mới xuất hiện mà hệ thống chưa được cập nhật thì chắc chắn hệ thống của bạn sẽ bị tin tặc tấn công. Vì vậy, cách phòng chống tốt nhất là sớm phát hiện những chương trình “ác ý” này trong hệ thống và loại bỏ chúng ngay lập tức.

AN TOÀN LÀ TRÊN HẾT

Vì các thao tác giới thiệu trong bài viết này có liên quan trực tiếp đến sự ổn định của hệ thống Windows nên chúng ta phải tuân thủ một số nguyên tắc đảm bảo an toàn hệ thống như sau:

Trước hết, không được tùy tiện xóa bỏ hay sửa đổi nội dung của bất cứ một tập tin nào khi chưa biết rõ về chức năng, vai trò của nó đối với hệ thống. Tiến hành sao lưu hệ thống để đề phòng trục trặc. Với các hệ thống sử dụng Windows XP/Me thì nên sử dụng chức năng System Restore, thủ tục thực hiện như sau: nhấn Start.Programs.Accessories.System Tools.System Restore, tiếp đến chọn Create a restore point, rồi thực hiện theo các hướng dẫn. Hãy tiến hành thực hiện công việc này trước khi tác động trực tiếp vào hệ thống Windows.

Bạn cũng có thể loại bỏ chế độ không hiển thị các thư mục và tập tin hệ thống với thuộc tính “ẩn” của Windows. Mở tiện ích Windows Explorer hay bất cứ cửa sổ thư mục nào, chọn trình đơn Tools.Folder Options, tiếp đến chọn nhãn View. Tại mục Hidden files and folders, đánh dấu tuỳ chọn “Show hidden files and folders”, ngoài ra bỏ đánh dấu chọn tại các mục “Hide extensions for known file types” và “Hide protected operating system files (Recommended)”. Chọn Yes nếu xuất hiện cửa sổ cảnh báo của Windows. Ngoài ra, để giảm bớt khối lượng công việc trong quá trình thực hiện nên chạy các chương trình diệt vi rút máy tính và chống phần mềm gián điệp mà bạn đang sử dụng trong hệ thống.

Cuối cùng, nếu đã hoàn toàn tin chắc rằng tập tin đó là dấu hiệu của sự lây nhiễm một phần mềm xấu tính, hãy xóa chúng. Tuy nhiên, bạn không thể sử dụng cách này để loại bỏ các tập tin có phần mở rộng là .dll trong thư mục hệ thống Windows.

KIỂM TRA BỘ NHỚ

Bây giờ là lúc chuyển sang tìm hiểu xem các chương trình và dịch vụ nào đang hoạt động. Do công cụ Task Manager của Windows cung cấp không đủ thông tin cần thiết nên chúng ta sẽ sử dụng tiện ích miễn phí Process Explorer của Sysinternal (www.pcworld.com.vn, ID: 47569). Theo mặc định, tiện ích Process Explorer chưa hiển thị ngay thông tin cần thiết của một chương trình nên bạn cần thực hiện thêm những thủ tục sau: khởi động Process Explorer, nhấn phải chuột lên tiêu đề một cột nào đó trong màn hình, chọn Select Columns. Tiếp đến, đánh dấu 4 tùy chọn là Process Name, Description, Company Name, Command Line. Trong màn hình Select Columns chọn nhãn DLL, đánh dấu chọn mục Path rồi nhấn OK. Sau đó, bạn nhấn View và kiểm tra xem tùy chọn Show Lower Pane đã được đánh dấu chưa. Cuối cùng, chọn trình đơn View.Lower Pane View.DLLs (hình 1).

Với cấu hình khai như trên, mỗi khi chọn một chương trình trong danh sách các ứng dụng đang chạy thì Process Explorer sẽ cho chúng ta biết tất cả các tập tin DLL được chương trình cần đến khi đang chạy. Cột Command Line chỉ ra tên thư mục và ổ đĩa lưu trữ chương trình. Với các chương trình hoạt động ở dạng service (do tiện ích hệ thống svchost.exe điều khiển) thì tiện ích sẽ chỉ rõ số thứ tự của dịch vụ đó.

Các chương trình chạy trên bộ nhớ mà nơi lưu trữ là thư mục Temp (thư mục chứa các tập tin tạm thời của Windows trong quá trình hoạt động) sẽ được đánh dấu đỏ bên cạnh để chúng ta lưu ý xem xét kỹ hơn.Thường thì các chương trình gián điệp hay vi rút máy tính hay thực hiện cài đặt hoặc ẩn nấp tại thư mục này. Tuy nhiên cũng phải cẩn thận, nếu bạn đang cài đặt một phần mềm nào đó thì thư mục Temp của Windows cũng là nơi chứa các tập tin cần thiết cho trình cài đặt ứng dụng ví dụ như InstallShield. Bạn cũng cần lưu ý rằng trong Windows XP, khi chương trình Explorer.exe hoạt động thì các dịch vụ như smss.exe, winlogon.exe, services.exe, alg.exe và lsass.exe cũng sẽ được chạy trong bộ nhớ của máy tính. Vì thế hãy tránh đụng đến những chương trình quan trọng này.

Tuy vậy, cần lưu ý đến chương trình rundll32.exe xuất hiện trong bộ nhớ của hệ thống. Rất nhiều phần mềm gián điệp hay vi rút máy tính ẩn nấp dưới dạng tập tin .dll, sử dụng chương trình này làm bàn đạp để xâm nhập vào bộ nhớ của hệ thống. Đây chính là cơ chế mà Windows khởi động các chương trình điều khiển thiết bị nên trước khi loại bỏ chương trình nào, bạn cần xem xét kỹ liệu chúng có phải là chương trình của Windows hay không. Thông thường tên thư mục lưu giữ tập tin chương trình trên đĩa cứng sẽ chứng tỏ đó có phải là một chương trình hợp pháp không.

XÁC ĐỊNH CHƯƠNG TRÌNH CHƯA RÕ DANH TÍNH

Khi Windows hoạt động, một chức năng chủ chốt của hệ điều hành chạy sẽ khởi động rất nhiều tập tin phụ trợ (thường là hoạt động ở chế độ nền), ví dụ như các chương trình điều khiển thiết bị phần cứng, điều khiển cổng kết nối máy tính, kết nối mạng... Khi khảo sát một chương trình đang hoạt động trong bộ nhớ bằng tiện ích Process Explorer, thông tin trên các cột Description, Company Name, Command Line... sẽ giúp chúng ta biết được các tập tin này dùng để làm gì, do ai sản xuất và được lưu giữ ở đâu

Nếu một chương trình nào đó không có một hay tất cả 4 thông tin vừa đề cập thì thực hiện thủ tục sau: Trong màn hình của Process Explorer nhấn phải chuột lên chương trình cần xem, chọn Properties. Nếu thông tin trong nhãn Image vẫn chưa đủ thì nhấn nhãn Services. Những thủ tục hợp lệ được liệt kê ở cột hơi thụt vào một chút dưới dòng “service.exe” sẽ xuất hiện dưới nhãn này.

Ví dụ trong hình 2 cho thấy hiện có hai dịch vụ đang hoạt động trong máy tính nhưng không có thông tin gì trong cột Description và Company Name. Thứ nhất là dịch vụ “slee81.exe”, với nhãn Sevices chúng ta biết đây là phần mềm Steganos Live Encryption Engine. Lý do là trước đây hệ thống đã được cài ứng dụng Steganos. Đây không phải là lỗi bảo mật tuy nhiên nếu không còn sử dụng tiện ích này để mã hóa tập tin, hãy tắt dịch vụ này để tiết kiệm bộ nhớ. Dịch vụ thứ hai là WLTRYSVC, thông tin tại nhãn Sevices cho chúng ta biết chương trình này khi chạy đã khởi động chương trình BCMWLTRY.EXE, đây là chương trình của phần mềm Broadcom Wireless Network Tray Applet giúp người sử dụng theo dõi chất lượng tín hiệu Wi-Fi. Như vậy đây cũng là một chương trình hợp lệ.

Hãy làm theo các hướng dẫn ở trên để kiểm tra tất cả chương trình và dịch vụ hoạt động ở chế độ nền. Trường hợp một chương trình đang hoạt động nhưng không có thông tin gì thì bạn phải xử lý chúng như thế nào? Đây chính là lúc chúng ta tiến hành tìm kiếm thông tin về chương trình này bằng Internet.

TẬN DỤNG INTERNET

Nếu cần tìm thông tin về một tập tin DLL nào đó thì bạn có thể tham khảo ở cơ sở dữ liệu DLL Help Database của Microsoft tại địa chỉ http://support.microsoft.com/dllhelp/ (hình 3). Nếu nghi ngờ một tập tin là phần mềm gián điệp thì tra cứu tại cơ sở dữ liệu Spyware Information Center (http://www3.ca.com/securityadvisor/pest/) hay Pest Encyclopedia (http://research.pestpatrol.com/) lưu trữ thông tin của 27.000 phần mềm gián điệp. Trang web Task List Programs tại địa chỉ AnswerThatWork.com (hình 4) sẽ cho chúng ta biết thông tin phần mềm ứng dụng cũng như là vi rút máy tính và spyware. Ngoài ra các tiện ích như WinPatrol (www.pcworld.com.vn, ID: 47582) hay WinTask 5 Professional (49,95 USD, find.pcworld.com/47584) của Uniblue cũng cho biết một tiện ích hay tập tin .dll có phải là chương trình nguy hiểm hay không. Hai tiện ích này còn có một cơ sở dữ liệu trực tuyến về hàng ngàn tập tin chương trình hay DLL. Riêng tiện ích WinTask còn có chức năng lập được “danh sách đen” các chương trình cấm không cho chạy trên hệ thống.

Nếu chỉ có mục đích tìm kiếm các chương trình nguy hiểm thì bạn nên xem xét sử dụng công cụ có tên là Security Task Manager của Neuber Software (bản dùng thử có tại find.pcworld.com/48062). Giống như một phần mềm diệt vi rút máy tính, công cụ này cho phép kiểm tra và đánh giá tất cả các tập tin chương trình trong hệ thống của bạn (tập tin thực thi, trình điều kiển thiết bị, tập tin .dll) có phải là chương trình gián điệp hay không cho dù chúng được chưa khởi động.

Dù sao đi nữa, bạn cũng đừng quá tin vào những kết quả trên internet. Cho dù hàng ngàn website trên thế giới đều nói rằng một tập tin có tên nào đó là nguy hiểm nhưng chỉ cần Microsoft nói rằng đó là một chương trình ứng dụng “an toàn” thì tất cả thông tin của hàng ngàn website trên đều trở nên vô nghĩa. Càng có nhiều thông tin, nguy cơ bạn xóa nhầm các tập tin đó càng thấp.

Lê Thu
PC World Mỹ 7/2005